نگاهی به شعر محمدبن إدریس شافعی

امام شافعی - بنیانگذار مذهب شافعی - شیعه امامی نبوده است؛ ولی عشق و ارادت او به اهل بیت (علیهم‌السلام) بویژه حضرت علی (علیه‌السلام) موجب شده که از احترام خاصی نزد شیعیان برخوردار باشد. اشعار پرشور او در اظهار خضوع و ارادت به اهل بیت (علیهم‌السلام) گرایش قویم شیعی او را نشان می‌دهد.
بنا به جهات فوق، نامش را در ردیف شاعران شیعه و شیعه‌گرای عصر اول عباسی آوردیم و نمونه‌هایی از اشعار گرم و شیرین او را که در مودت به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و فروتنی در پیشگاه والای امام الائمة، علی مرتضی (علیه‌الاف التحیة و الثناء) سروده است عرضه داشتیم. این اشعار شیعه‌گرایی او را مسلم می‌دارد.

1. نسب امام شافعی

ابوعبدالله، محمدبن ادریس بن عباس بن عثمان بن شافع، نسبش به عبدمناف می‌رسد و به امام شافعی مشهور است. یکی از ائمه و فقهای بزرگ چهارگانه اهل سنت و مؤسس مذهب شافعی است.

2. ولادت و وفات او

ولادت امام شافعی در غزّه یا یمن یا عسقلان، در سال 150 هـ.ق روی داده است. خیرالدین زرکلی مولد او را همان «غزّه» ضبط کرده است. در کودکی پدرش را از دست داد و در دو سالگی مادرش او را به مکه برد. در مکه به آموختن قرآن و استماع حدیث پرداخت و در محاضر درس علما حاضر شد. آنگاه به مدینه رفت و از محضر درس مالک‌بن‌انس استفاده کرد، سپس به بغداد سفر نمود، در نهایت به مصر رفت و در فسطاط، بر محمد بن عبدالله وارد شد و مورد احترام او قرار گرفت.
در سال 204 هـ.ق در 50 سالگی، در همان شهر وفات یافت و در مقبره بنی‌زهره مدفون شد. (1)

3. مقام علمی و شاعری و ارزش شعر او

به گفته زرکلی امام شافعی، شاعرترین مردم زمان خود و آگاه‌ترین آنان به فقه و قرائات بوده است. در شعر، لغت، ایام عرب و حدیث، سمت استادی داشته و در 20 سالگی به مقام «افتاء» رسیده است.
وی دارای تألیفات بسیاری است که مشهورترین آنها کتاب اَلاُمّ می‌باشد. (2)
در کتاب المذاهب الاسلامیه الخمسه به نقل از احمد بن محمد حنبل آمده است که: «امام شافعی در کتاب خدا و سنت پیامبر (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله و سلم) فقیه‌ترین مردم بود.» (3)
وی در سفری که به یمن داشته، با علویان آنجا انس گرفت و به همراه گروهی از آنان دستگیر شد ولی سرانجام هارون الرشید در (رقّه) او را عفو کرد. (4)
فرید وجدی درباره او گوید: امام شافعی در دانش، بینش، زهد و پارسایی مقام ارجمندی داشت. از دانشهایی بهره داشت که دیگران را در آن بهره نبود و از ابوعبیدالله قاسم‌بن سلام نقل می‌کند که گفته است: «هیچ گاه مردی را کامل‌تر از شافعی ندیدم.» (5)

4. گرایش شیعی شافعی

شافعی در وابستگی به تشیع بسیار محکم بود. روزی جواب مسأله‌ای را گفت: سائل گفت: برخلاف فرموده علی (علیه‌السلام) گفتی: شافعی گفت: تو فرموده‌ی علی (علیه‌السلام) را ثابت کن تا من صورتم را برخاک گذارم. (6)
به طوری که از ترجمه احوال او در منابع گوناگون به دست می‌آید و اشعار منسوب به او حکایت دارد اهل انصاف و معرفت بود و از تعصب و عناد اجتناب می‌ورزید. گرایش شیعی داشته و به اهل‌بیت بویژه حضرت علی (علیه‌السلام) عشق می‌ورزیده است. در ذیل نمونه‌هایی از شعر شیعی او را می‌آوریم:

5. نمونه‌هایی از اشعار شافعی درباره اهل بیت (علیهم ‌السلام)

1. از عشق اهل بیت (علیهم ‌السلام) توبه نمی‌کنم:

یُصَلّی عَلی المبعوثِ من آل هاشمٍ *** و یُغزی بَنُوهُ اِنَّ ذالَعَجِیبٌ
لِأَن کانَ ذَنبی حُبُّ آلِ محمّدٍ *** فذالِکَ ذَنبٌ لَستُ عَنه اَتُوبُ
هُمُ شَفَعائِی یَومَ حشری وَ موقِفِی *** اذا ما بَدَت لِلناظرینَ خُطُوبٌ (7)

2. رافضی‌ترین بندگان، منم:

قالُوا تَرفَّضَتَ قُلتُ کُلّا *** ما الرّفضُ دِینی و اِعتِقادی
لکن تولّیتُ دَونَ شکٍ *** خَیرَ امام وَ خیرَ هادی
ان کانَ حبُّ الوصیّ رفضاً *** فَاِنَّنی اَرفَضُ العِباد (8)

3. هر کس بر شما اهل بیت (علیهم‌السلام) درود نفرستد، نمازش درست نیست:

یا آلَ بَیتِ رسولِ الله حبُّکم *** فرضٌ مِنَ الله فِی القرآنِ اَنزَلَهُ
یَکفِیکُمُ مِن عظیمِ الفَخرِ انّکُم *** مَن لم یُصَّلِ عَلیکم لا صَلاةَ لَه (9)

4. جن و انس شاهد باشند که من رافضی هستم:

یا راکباً قِف بالمُحَصّبِ مِن مِنی *** وَ اهتِف بساکِنِ خَیفِها و الناهِضِ
سَحَراً إذا فاض الحَجِیجُ الی مِنی *** فَیضاً کَمُلتَطِمِ الفُراتِ الفائِضِ
انِ کان رَفضاً حبُّ آل محمّدِ *** فَلیَشهدِ الثَّقَلانِ إنّی رافضّی (10)

5. به امام شافعی گفته شد برخی مردم تحمل شنیدن فضایل اهل‌بیت را ندارند و اگر بشنوند کسی فضایل آنان را بیان می‌کند، می‌گویند: بگذریم از این شخص، که رافضی است. شافعی در این باره سرود:

اذا فِی مَجلس نَذکُر علیاً *** و سِبطَیهِ و فاطمَةَ الزَکّیة
یقال تجاوَزُ وا یا قومُ هذا *** فهذا مِن حدیثِ الرّافِضیّة
بَرِئتُ اِلی المُهَمین مِن اُناسٍ *** یرون الرفّضَ حُبًّ الفاطمیّة (11)

6. اشعار زیر را صبح‌گاه روز مرگش سروده است:

وَ لمّا قسی قلبی وَ ضافت مَذاهِبی *** جَعَلتُ رَجائی نَحوَعَفوِکَ سُلَّماً
تعاظَمَنی ذَنبی فلَمّا قَرِنتُهُ *** بعَفوِکَ ربّی کانَ عَفوُک اَعظَما (12)

خلاصه بخش پنجم

در این بخش شرح زندگی شعرای شیعه و شیعه‌گرا در عصر اول عباسی و برگزیده‌ای از اشعار آن را آورده‌ایم.
در انتخاب شاعران دو معیار مورد نظر بوده است. شهرت شاعر به تشیع و مقدار اشعاری که درباره اهل بیت (علیهم‌السلام) داشته است.
در گزینش اشعار نیز، دو ملاک مورد توجه قرار گرفته است: قرار داشتن مضامین اشعار در چهارچوب اهداف شیعی و برخورداری از محسنات لفظی و معنوی، در پاره‌ای موارد نیز به یکی از این دو امتیاز در صورت برجستگی و اهمیت آن اکتفا شده است.
با توجه به معیارهای یاد شده شرح زندگی و گزیده اشعار هشت شاعر شیعی و یک شاعر شیعه‌گرا (محبّ اهل‌بیت علیهم‌السلام) همراه با گزیده‌ای از اشعار آنان مورد بررسی قرار گرفته است.

پی‌نوشت‌ها:

1. بطرس البستانی، دائرة المعارف، ج 10، ص 390 و عبدالحسن مصاحب، دائرة المعارف فارسی، ج 2، ص 1436.
2. زرکلی، خیرالدین الاعلام، ج 6، ص 26.
3. عبدالهادی، فضلی و ... المذاهب الاسلامیه الخمسه، ص 489.
4. حسینی دشتی، سید مصطفی، معارف و معاریف، ج 3، ص 1292.
5. وجدی، محمد فرید، دائرة المعارف قرن 20، ج 5، ص 403.
6. محمدبن یعقوب، ابن‌ندیم، الفهرست، جزء 6، ص 264.
7. شبر، جواد، ادب الطف، ج 1، ص 215.
8. همان، ص 214.
9. همان، ص 217 و سیدمرتضی حسینی فیروزآبادی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 2، ص 81.
10. فیروزآبادی، سید مرتضی حسینی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج 2، ص 81.
11. همان، ص 82.
12. شبّر، جواد، ادب الطف، ج 2، ص 221 و دیوان شافعی، ص 16.

منبع مقاله :
شیخ‌الرئیس کرمانی، محمد؛ (1388)، شعر شیعی و شعرای شیعه در عصر اول عباسی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول